میرزا حبیب دستان بنی

از پیشگامان تحوّل در نثر و ترجمه فارسى. ترجمه کتابهاى حاجى باباى اصفهانى، ژیل بلاس و مردم گریز به قلم او، در زمره‏شاهکارهاى نثر فارسى معاصر است. او در عین حال شاعر (متخلّص به دستان)، ادیب، از پیشگامان تألیف نخستین دستورهاى زبان‏فارسى و از دگراندیشان تبعیدى عصر قاجار بود. به لحاظ انتسابش به قریه بِنْ، از توابع فعلى چهارمحال و بختیارى، از سوى برخى ازافراد محلى «میرزا حبیب بنى» و «میرزا حبیب دستان بنى» نامیده شده است، که البته ضبط نام وى به این شکل در متون قاجارى و بعد ازآن سابقه ندارد. به سبب اقامت طولانى در استانبول، نزد ترکها به «حبیب افندى» و «میرزا حبیب افندى» شهرت یافته و در دانشنامه‏هاى‏ترک دو مقاله درباره او زیر دو نام اخیر چاپ شده است ( دانشنامه ترک، ج ۱۰، ص ۲۶۲؛ دانشنامه اسلام بنیاد دینى ترکیه، ج ۱۴، ص‏۳۷۰).

میرزا حبیب بنی تا سالهاى اخیر در ایران، و به‏طور کلّى چندان شناخته شده نبود و ارزشهاى ادبى و تحقیقى کار او از جنبه‏هاى‏مختلف تقریباً بکلّى مغفول مانده بود. پژوهشهاى محمدعلى جمال‏زاده و مجتبى مینوى به این کشف انجامید که حاجى باباى اصفهانى‏و ژیل بلاس، دو شاهکار ترجمه در زبان فارسى و از نمونه‏هاى درخشان تحوّل در نثر فارسى معاصر، نمى‏توانسته به قلم کسى جز میرزاحبیب باشد ( ادامه مقاله؛ مینوى، ص ۳۱۲؛ آرین‏پور، ج ۲، ص ۴۰۲). پژوهش در تاریخ دستور زبان فارسى و اشارات جلال الدین‏همایى در مقاله «دستور زبان فارسى» در مقدمه لغت‏نامه دهخدا (ص ۱۴۷ ـ ۱۱۰) به پیشاهنگى میرزا حبیب در دستورنویسى گواهى‏داد. انتشار چند مقاله از ایرج افشار (۱۳۳۹ ش، ۱۳۴۲ ش، ۱۳۴۴ ش) درباره او، اشارات پژوهشگران دیگر در خصوص پیشگامى او درهنرهاى نمایشى (از جمله ملک‏پور، ۱۳۷۹ ش، ص ۱۶۵) و نیز زمینه‏هاى دیگر، مثلاً فرهنگ عامه، و سرانجام برگزارى مراسمى دربزرگداشت وى ( پایان مقاله) اندک اندک به شناخت بهتر جایگاه او در ادب معاصر فارسى کمک کرده است، هر چند که تا دیوان اشعاراو و سایر نوشته‏هاى چاپ نشده‏اش انتشار نیابد و پژوهشهاى متعدد، جنبه‏هاى ناشناخته زندگى و ارزشهاى چند گانه آثار او را عیان‏نسازد، نمى‏توان درباره وى با قطعیّت علمى سخن گفت.

میرزا حبیب بنی در ۱۲۵۱ ق در خانواده‏اى روستایى به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتى را در زادگاهش بِنْ به پایان برد و ظاهراً به‏قصد ادامه تحصیل به تهران و بغداد سفر کرد و در شهر اخیر به مدت چهار سال به تحصیل مشغول بود. از جزئیات سوانح زندگى وى دراین شهر، اطلاعى بیش از آنچه منابع به تبعیّت از هم تکرار کرده‏اند، در دست نیست ( خان ملک ساسانى، ص ۱۱۰ به بعد). گفته‏اند که‏در بغداد ادبیات، فقه و اصول و چند زبان آموخته و در عین حال با محفلهاى با بى‏مسلکان فرارى و تبعیدى و ناراضیان سیاسى آمد ورفت داشته است (سنجابى، ص ۱۱۵) و احتمال دارد که آشنایى او با بابیان در نگرش سیاسى وى تأثیر گذاشته باشد، هر چند که در آثارمنتشر شده‏اش نشانه‏اى از این گونه تأثیرها دیده نمى‏شود.

میرزا حبیب بنی پس از بازگشتن به تهران با روشنفکران، و به‏ویژه با میرزا ملکم خان ناظم الدوله حشر و نشر داشته و حتى به‏ارتباط با محفلهاى ماسونى متهم شده است، گرچه تاکنون سند یا دلیل محکمى دالّ بر ارتباط با او با این‏گونه مجامع به دست نیامده‏است (همان، ص ۱۱۶؛ درباره ارتباط با ماسونیّت رئیس‏نیا، ج ۱، ص ۲۰۲). در هر حال در تهران به لامذهبى، دهریگرى و بى‏دینى‏متّهم شد (حاجى پیرزاده، ص ۴۱). البته این اتّهامهاى کلّى را به همه فراماسونها، و بالاخص به میرزا ملکم خان، زده‏اند. قدر مسلّم آنکه‏میرزا حبیب در سلک دگراندیشان زمان خود بود و حکومت وقت در جریان دیدگاههاى انتقادى آنان قرار داشت و فعالیتهایشان را زیرنظر گرفته بود. کتابچه‏اى در مذمت و بر ضد محمدخان سپهسالار (در گذشته ۱۲۸۴ ق) صدراعظم، مردى جاهل و عامى، نوشته و وى رادر آن سخت هجو کرده بودند. میرزا حبیب به اتهام نوشتن این کتابچه تحت تعقیب قرار گرفت و در ۱۲۸۳ ق از ایران نفى بلد شد (ناطق،ص ۲۷؛ بالایى؛ کویى‏پرس، ص ۴۲).

در دانشنامه ترک آمده است که میرزا حبیب در حالى از خاک ایران وارد خاک عثمانى شد که زخمى بود و او را دنبال مى‏کردند (ص‏۲۶۲). ظاهراً این مطلب در جاى دیگرى نیامده است. همین منبع مى‏گوید که على پاشا صدراعظم عثمانى او را به حضور پذیرفته است(همانجا) و دستور داده به وى شغلى واگذار کنند، اما قراین نشان نمى‏دهد میرزا حبیب در آن زمان، که هنوز اثر ى پدید نیاورده بود، ازچنان شهرتى برخوردار بوده که با وى این‏سان رفتار کرده باشند. در واقع سوانح این بخش از زندگى او نیز کاویده شده نیست و احکام‏تأیید نشده نظیر اینها محل تردید است.

میرزا حبیب بازمانده عمر خود را، حدود سى سال، در استانبول گذرانید و از راه خدمت در وزارت معارف عثمانى، تدریس در معلم‏خانه ایرانیان و مراکز دیگر گذران کرد (حاجى پیرزاده، ص ۴۱). عثمانى در آن زمان نهضت تنظیمات را از سر گذرانده بود و شهر استانبول‏از فعال‏ترین شهرهاى اسلامى قرن نوزدهم در اخذ تمدّن اروپایى و نهادهاى مدنى و از مهمترین مراکز تجمع ایرانیان دگراندیش، ناراضى‏و مخالف دولت، و محل انتشار جراید مختلف بود (رجایى، ص ۹۸ و بعد). جرگه‏اى از ایرانیان روشنفکر هم در استانبول تشکیل شده‏بود و میرزا حبیب به آن محفل، و نیز به محافل تجدّد خواهان رفت و آمد داشت و از طریق آنها با فرهنگ و تمدن غربى آشنا مى‏شد(آدمیت، ص ۹ و بعد؛ پیشگفتار بر حاجى باباى اصفهانى، ص ۱ . میرزا حبیب هم سن و سال طالبوف و حاج زین‏العابدین مراغه‏اى ودوست و همکار شیخ احمد روحى و میرزا آقاخان کرمانى بود، که همگى از پیشروان تجددّخواهى بودند. ظاهراً میرزا آقاخان کرمانى‏مدت دو سال در منزل میرزا حبیب ساکن بوده و نوشته‏هاى او را به اصطلاح امروزى ویرایش مى‏کرده است ( افضل الملک، مقدمه‏هشت بهشت؛ دولت‏آبادى، ج ۱، ص ۱۵۹؛ افشار، ۱۳۳۹ ش، ص ۴۹۷). درباره دوستى و همکارى میرزا حبیب و شیخ احمد روحى، ونیز این دو با میرزا آقاخان کرمانى، اشارات بسیار است ( افشار، همانجا). پیوندهاى نزدیک میان این سه تن و آثارى که از آنان به جامانده است، گرایشهاى تجدّدخواهانه و اقبال آنان را به انواع دیگرى از فعالیتهاى ادبى و پژوهشى، که به اهمّ آنها در میان آثار میرزا حبیب‏اشاره مى‏شود، آشکارا نشان مى‏دهد.

تأثیر تجددّگرایانه و چشمگیر میرزا حبیب در تحوّل نثر جدید فارسى بویژه با این سه اثر نمایان است: حاجى باباى اصفهانى (براى‏جزئیات بیشتر ادامه مقاله)؛ ژیل بلاس (نوشته لُساژ(۲)( و مردم گریز/ گزارش مردم گریز (ترجمه منظوم، نوشته مولیر(۳)(. ترجمه‏هر سه اثر به گونه‏هاى مختلف دیدگاه انتقادى از وضع اجتماعى ـ سیاسى موجود را در میان خوانندگان دامن مى‏زد و طبعاً حکومت‏مستبدانه حاکم بر ایران عصر قاجار و نیز حکومت خودکامه عثمانى، که در آن زمان تحرکّات اجتماعى ناشى از جنبش «ترکهاى جوان» رازیر قید حکومتى قرار داده بود، نمى‏توانستند با ترویج این نوع از ادبیات با دیدگاههاى انتقادى آن موافق باشند. انتساب میرزا حبیب به‏جنبش «ترکهاى جوان» مى‏توانست پیامدهاى پیش‏بینى نشده‏اى براى وى داشته باشد و به همین علت نام وى بر ترجمه‏ها ذکر نشده‏است و خطایى که ادوارد براون در تاریخ ادبیات ایران مرتکب شده و ترجمه حاجى باباى اصفهانى را به شیخ احمد روحى نسبت داده،در آثار دیگرى هم تکرار شده است، و حتى در اثر دقیقى چون دایرهالمعارف فارسى، ذیل مقاله «احمد روحى»، ترجمه حاجى باباى‏اصفهانى و ژیل بلاس، هر دو، به شیخ احمد روحى نسبت داده شده است (مصاحب، ج ۲، ص ۶۴). مجتبى مینوى با تحقیق و تطبیق به‏این نکته وقوف یافت که ترجمه ژیل بلاس به قلم میرزا حبیب است، نه دکتر محمدخان کرمانشاهى، معروف به کفرى (آرین‏پور، ج ۲،ص ۴۰۲)، و محمدعلى جمال‏زاده پس از سالها دقت و تأمل یقین یافت که ترجمه مردم گریز را نمى‏توان به مترجمى جز میرزا حبیب‏نسبت داد، و اخیراً هم بررسیهاى مریم سنجابى درباره سبک کار و روش میرزا حبیب، شواهد متقن‏ترى به سود فرضیه جمال‏زاده‏ به دست آمده است ( سنجابى، ص ۱۱۳ به بعد)؛ در ضمن مردم گریز ظاهراً نخستین نمایشنامه‏اى است که در ۱۲۸۶ ق از زبانى بیگانه‏به فارسى ترجمه شده (قانون‏پرور، ص ۵۲۹) و «نخستین تجربه در زمینه انتقال یک نمایشنامه فرنگى به زبان فارسى» بوده است(ملک‏پور، ۱۳۷۹ ش، ص ۱۶۵).

از مقایسه این سه ترجمه، پیشگاهى میرزا حبیب در ترجمه معاصر فارسى و دستاورد او در این کار پیداست: اتّخاذ روشى سنجیده ودر آمیخته به ذوق هنرى در ترجمه‏هایى که بنا به مورد گاه کاملاً دقیق، امین، وفادار و لفظ به لفظ و گواه تسلّط چشمگیر او به زبانهاى‏مبدأ و مقصد در ترجمه و کشف روح و حال و هواى اثر است، و گاه ترجمه آزاد، غیردقیق، اما کاملاً موفق، که نشانه چیره‏دستى او در نثرفارسى و وقوف زیرکانه به اوضاع و احوال اجتماعى ـ سیاسى زمان است. تسلّط میرزا حبیب به چند زبان و به اصطلاحات، تعبیرها،حکایتها، ضرب‏المثلها و ظرایف زبانى و لحنى، قدرت طنز و هزل، طبع تواناى شاعرى و قدرت قافیه‏سازى و موزون‏تراشى وسجع‏سازى و استفاده هنرمندانه از وزن کلام و آهنگ واژه‏ها و امتیازاتى دیگر جایگاه وى را در ترجمه فارسى در مرتبه کم مانندى قرارداده است (خانلرى، ج ۳، ص ۲۹۶؛ یوسفى، ص ۴۱ به بعد؛ امامى، ص ۴۳ به بعد؛ سنجابى، ص ۱۳۵ به بعد).

نسخه خطى ترجمه ژیل بلاس به خط میرزا آقاخان کرمانى در کتابخانه دانشگاه استانبول موجود است (مینوى، ص ۳۱۲). ترجمه‏منسوب به دکتر محمدخان کرمانشاهى، معروف به کفرى ( مشار) چاپ بدون تصرّف همین نسخه است (مینوى، همانجا). نسخه‏دیگرى هم از ترجمه در کرمان پیدا شده که احتمالاً باز مانده‏اى از کتابخانه میرزا آقاخان کرمانى است، و هما ناطق به نقل از محمدابراهیم‏باستانى پاریزى مى‏گوید که وجود برخى اصطلاحات خاص کرمانى در این ترجمه، این فرضیه را قوّت مى‏بخشد که میرزا آقاخان کرمانى‏نه تنها در استنساخ که در ترجمه آن نیز با میرزا حبیب همکار بوده است (ناطق، ص ۳۳ و بعد). ناطق همچنین مى‏افزاید که میرزا حبیب‏ژیل بلاس و مردم گریز را با همان نیّت سیاسى به فارسى برگردانده که حاجى باباى اصفهانى را (همو، ص ۲۹؛ براى مشخصات چاپى‏ژیل بلاس مشار).

مردم گریز/ گزارش مردم گریز، ترجمه‏اى است منظوم، سرشار از نقل اقوال از بزرگان ادب فارسى و تلمیحات ادبى که در ضمن،فارسى محاوره‏اى عصر قاجار لا به‏لاى آن نمایان است (براى جزئیات بیشتر سنجابى، ص ۱۱۴ به بعد). احتمال داده‏اند که میرزاحبیب در ترجمه آن به ترجمه ترکى هم نظر داشته است، ولى مطمئناً از فرانسوى به فارسى ترجمه شده است (همو، ص ۱۱۸). این‏ترجمه نخستین بار در استانبول (چاپخانه تصویر افکار، ۱۲۹۵ /۱۸۶۹ ق) چاپ شده، اما روى جلد نام مترجم ذکر نشده است (همو،ص ۱۱۴). مردم گریز را حلقه واسطى میان نمایشهاى روحوضى سنّتى و کمدیهاى جدید مى‏دانند (ملک‏پور، ص ۱۴۹ بعد)، اثرى که‏مضمون آن باب دندان میرزا حبیب و عرصه اِعمال توانایى‏هاى او در استفاده از طنز، هزل، فرهنگ عامه و بازیهاى زبانى و شگردهاى‏قلمى بوده است (براى آگاهى از کم و کیف ترجمه‏هاى این کتاب و مشخصات چاپى آنها ملک‏پور، ۱۳۶۳ ش، ص ۳۲۴ به بعد).

دستور سخن (استانبول، ۱۷۸ .۱۲۸۹ ص)؛ دبستان فارسى (استانبول، ۱۳۵ .۱۳۰۸ ص)؛ خلاصه رهنماى فارسى (استانبول،۹۶ .۱۳۰۹ ص)؛ و رهبر فارسى (استانبول، ۵۵ .۱۳۱۰ ص) کتابهایى است که میرزا حبیب درباره دستور زبان فارسى تالیف کرده است(افشار، ۱۳۴۴، ص ۱۵۵ به بعد). همایى مى‏گوید او نخستین کسى است که کلمه «دستور» را براى عنوان کتابى درباره قواعد زبان فارسى‏به کار برده و این قواعد را از عربى جدا ساخته و قواعد دستورى فارسى را از دایره تقلید از صرف و نحو عربى بیرون برده است (ص ۱۲۶و بعد؛ نیز نگاه کنید به: احمدى‏گیوى، ج ۱، ص ۳۰). براساس اطلاعاتى که فعلاً موجود است، مى‏توان گفت که او در عین حال نخستین‏کسى است که اجزاى کلام را در زبان فارسى بررسى و طبقه‏بندى کرده است، هر چند که خود را مبتکر این طبقه‏بندى نمى‏داند، و میرزاعبدالعظیم خان قریب از الگوى او پیروى کرده است ( صفوى، ص ۲۶ و بعد). نیز احتمال مى‏رود که به لحاظ آشنایى با زبان‏فرانسوى، از تقسیم‏بندیهاى فرنگى در طبقه‏بندى دستورى گرته‏بردارى کرده باشد (همانجا).

مخبرالسلطنه هدایت که زبان آلمانى مى‏دانسته است، مى‏گوید میرزا حبیب بعضى قواعد صرف آلمانى را با فارسى تطبیق داده و این‏کتاب را در اصل براى آموزش زبان فارسى به وارموند آلمانى در استانبول تدارک دیده است (ص ۱۱۰). همچنین ادّعا شده است که کتاب‏قانون قدسى (نوشته عباسقلى آقا باکیخانوف، تفلیس، ۱۲۴۷ ق/ ۱۸۳۱) در دستور زبان فارسى، نزدیک به چهل سال پیش از دستورسخن تالیف شده است (رئیس‏نیا، ج ۱، ص ۵۰۴). در باب علت و انگیزه تألیف دستور فارسى، توجیه‏ها متفاوت است (براى مثال هدایت، همانجا؛ خان ملک ساسانى، ص ۱۱۳ و بعد؛ آرین‏پور، ج ۲، ص ۴۰۰؛ امین ریاحى، ص ۲۴۵)، آنچه مسلّم است اینکه میرزاحبیب که به تدریس زبان فارسى اشتغال داشته، نیاز به تدوین کتابى منظّم را در زمینه دستور احساس کرده است و آشناى‏اش با زبانهاى‏خارجى و ذهن نوآور و تازه جویش نیز یاور او در این راه بوده است.

میرزا حبیب بنی در دیباچه دستور سخن به این نکته اشاره کرده است که شمارى از ادیبان و عارفان ترک نزد وى فارسى‏مى‏آموخته‏اند و او در صدد بر آمده است که نه تنها قاعده‏هاى زبان فارسى را از طریق کتابچه‏اى به آنها بیاموزد، بلکه راههاى کاربردواژه‏هاى عربى در فارسى و مأخوذ از عربى را به آنها آموزش دهد ( دیباچه). در هر حال چه پیشگامى میرزا حبیب در تدوین نخستین‏دستورهاى زبان فارسى اثبات شود و چه نشود، سهم او در تکوین این بحث و حق تقدّم او قابل انکار نیست. در ضمن دبستان فارسى ودو کتاب دستورى دیگر او، ساده‏تر و مختصرتر از دستور سخن و براى کاربردهاى متفاوت، از جمله آموزش دستور به شاگردان مدارس،تدوین شده است.

آثار میرزا حبیب بنی را مى‏توان مجموعاً به دو دسته عمده چاپ شده و نشده تقسیم کرد.

از جمله نوشته‏هاى چاپ نشده وى دیوان‏غزلیات و هجویاتى است که به خط خود اوست و با مقدمه کوتاهى در احوال وى همراه است. این مجموعه، که به لحاظ استهجان ورکاکت و بى‏پروایى در کاربرد واژه‏ها و تعابیر تاکنون امکان انتشار نیافته است، در استانبول به صورت خطى نگاهدارى مى‏شود ( خان‏ملک ساسانى، ص ۱۱۱؛ سبحانى، مدخلهاى ۷۱۲ .۲۶۶ و ۱۵۱۹؛ براى نمونه‏هایى از شعرها مصاحبى نائینى، ج ۲، ص ۷۴۰ـ ۷۳۵). مجموعه شعرهاى میرزا حبیب با تخلّص دستان معروف است. مجتبى مینوى از آثار چاپ نشده میرزا حبیب و محفوظ درکتابخانه دانشگاه استانبول عکس تهیّه کرده است ( دانش پژوه، ج ۲، ص ۱۹۶؛ ج ۳، ص ۵۰). از آثار چاپ شده او خط و خطاطان(استانبول، ۲۸۵ .۱۳۰۶ ص، به ترکى عثمانى؛ ترجمه فارسى با عنوان تذکره خط و خطاطان، تهران، ۱۳۶۹ ش) به ویژه در ترکیه بیشترشهرت دارد، تا بدان حدّ که الپ ارسلان در معرّف مقاله «حبیب افندى»، اشتهار اصلى وى را به لحاظ تالیف این کتاب دانسته است (ص‏۳۷۰). این کتاب، تاریخ و راهنماى شناختن خطوط، به ویژه خط نستعلیق، و شرح احوال خطّاطان بزرگ در قرون نخستین اسلامى، اعم‏از عرب و عجم و خوشنویسان عثمانى است. در ترکیه بر بخش خطاطان عثمانى این کتاب تاکید ویژه کرده‏اند ( همانجا؛ خان ملک‏ساسانى، ص ۱۱۷؛ مقدمه ترجمه فارسى، ص ۷). غرائب عوائد ملل (استانبول، مطبعه اختر، ۲۶۰ .۱۳۰۳ ص) اثرى است تألیفى وترجمه‏اى به زبان فارسى در وصف عادات و رسوم و خلقیات ملتها. ظاهراً هدف از تدوین این کتاب آشنا ساختن ایرانیان با تمدّن جدیدغرب و عقب نماندن از ترکان عثمانى بوده است (خان ملک ساسانى، ص ۱۱۶؛ افشار، ۱۳۴۲ ش، ص ۸۰ به بعد). دیوان اطعمه (سروده‏ابوالقاسم حلاّج شیرازى، استانبول، ۱۳۰۲)؛ دیوان البسه (سروده نظام الدین محمود قارى یزدى، استانبول، ۱۳۰۳ ق)؛ منتخبات عبیدزاکانى (با مقدمه فرانسوى از فرنه، استانبول، ۱۳۰۳ ق) از جمله کتابهایى است که تصحیح کرده است و به دیوان البسه و اطعمه دوواژه‏نامه در پایان کتاب براى بازیابى واژگان افزوده است. از آثار دیگر او مى‏توان از برگ سبز (استانبول، ۱۳۰۴، در تعلیم زبان فارسى)؛منتخبات گلستان سعدى (استانبول، ۱۳۰۹) یاد کرد.

میرزا حبیب از پیشگامان کاربرد شیوه‏هاى نوین پژوهش در قلمرو ادبیات فارسى است (افشار، ۱۳۳۹، ص ۴۹۱). گذشته از تسلّطبى‏مانند در نگارش نثر فارسى، در سرودن شعر، ساختن نظم و کاربرد فنون، صنایع، طرائف و ظرایف ادبى چیره دست است، هر چند درمرتبه شاعران درجه یک قرار نمى‏گیرد (دانش، ص ۲۷؛ براى آشنایى با درجه تسلّط او بر شعر مصاحب نائینى، همانجا). نزدیک به‏پنجاه غزل حافظ را به شیوه عبید زاکانى تضمین کرده است و چکامه‏هاى نوروزى بسیارى سروده که در شماره‏هاى مختلف روزنامه اخترچاپ شده است. در اواخر عمر در مدح ناصرالدین شاه و معین الملک سفیر ایران در باب عالى شعرهایى سروده است ( رئیس‏نیا، ج‏۱، ص ۵۱۳ و بعد). به ترکى هم شعر مى‏گفته است (الپ ارسلان، ص ۳۷۱). در طنزپردازى شیوه طنز عبید زاکانى را با لحن روایى‏داستان بلند و روال گزارش اجتماعى و انتقادى در آمیخته (سپانلو، ص ۳۲) و با انبوهى از اصطلاحها و تعبیرهاى عامیانه، که در ضمن‏گواه تسلّط کم مانند وى به گنجینه فرهنگ عامه است، ترکیب کرده است. ویژگى‏هاى سبکى میرزا حبیب در طنزپردازى، با آنکه استعدادبررسى مستقل دارد، هنوز مستقلاً مطالعه نشده است. حاجى پیرزاده در سفر به استانبول، که از نزدیک شاهد کار و زندگى وى بوده است،مى‏گوید طبع او هنوز هم به لهو و شوخى میل دارد (ص ۴۱). حاجى پیرزاده این ویژگى میرزا حبیب را یادگار بازمانده جوانى او و بر اثرحشر و نشر بالامذهب‏ها و بى‏پرواها مى‏داند (همانجا). نیز مى‏افزاید که اصطلاحات و لغات عامیانه و گمشده و فراموش شده را که‏مکتوب نبوده است، با زحمت گردآورى و تدوین مى‏کرده است (همانجا).

میرزا حبیب در استانبول دوبار ازدواج کرد و یکى از همسرانش چرکس بود. از این دو زن صاحب سه پسر به نامهاى کمال، جمال وجلال شد. به یکى از پسران وى اشاره مى‏کنند که نه تنها آثار پدر را نمى‏شناخته، بلکه زبان فارسى هم نمى‏دانسته است (حاجى پیرزاده،همانجا؛ خان ملک ساسانى، همانجا). زندگى میرزا حبیب در استانبول با فراز و فرود همراه بوده و حتى یک بار نیز وى مغضوب‏مقامات عثمانى قرار گرفته و مدتى کار خود را از دست داده است (آرین‏پور، ج ۲، ص ۳۹۵). حاجى پیرزاده زمانى میرزا حبیب را دیده که‏دوره آسودگى و رفاه و همنشینى با شمارى از سرشناسان استانبول را مى‏گذرانده است (همانجا). برخى اشارات هم از این حکایت‏مى‏کند که در اواخر عمر از شرّ و شور عصر جوانى کاملاً افتاده و با مقامات سیاسى سفارت ایران در باب عالى نشست و برخاست داشته‏است، و روزنامه اختر که میرزا حبیب هم با آن همکارى داشته، ظاهراً وسیله مناسبى براى جلب و جذب مخالفان سیاسى ایران درعثمانى بوده است (براى جزئیات بیشتر رئیس‏نیا، همانجا؛ آدمیت، ص ۲۳؛ سنجابى، ص ۱۴۰).

میرزا حبیب در آستانه شصت سالگى به بیمارى سختى دچار شد و براى معالجه با آبهاى معدنى به بورسه رفت، اما مداوا نشد و درهمانجا درگذشت و مدفون شد. تاریخ مرگ وى را متفاوت ذکر کرده‏اند (۱۳۱۱ ق/ ۱۸۹۳ و ۱۳۱۲ ق/ ۱۸۹۴، الپ ارسلان، همانجا؛دانشنامه ترک، همانجا).

کنگره بزرگداشت «میرزا حبیب دستان بنى» ]میرزا حبیب اصفهانى‏[ در مرداد ماه ۱۳۷۹ در شهرکرد برگزار شد ( توفیقى؛ زمانى‏پور،«درآمد»). ایرج افشار طىّ یادداشتى به تغییر نام میرزا حبیب و به نقض اصول در تغییر دادن بى‏مورد نام مشاهیرى چون میرزا حبیب‏اصفهانى اعتراض کرده است (۱۳۷۹ ش، ص ۵ . او در این یادداشت از اطلاعات و مسموعات محلّى خبر داده که براى نخستین باردرباره میرزا حبیب و در این کنگره بیان شده است، و به نسخه‏اى خطّى به نام «مفتاح الفلاح» اشاره کرده که ظاهراً مورخ ۱۲۷۸ ق و به‏خط خود میرزا حبیب در روزگار جوانى است. تندیسى هم از او در میدان دستان شهر بن قرار داده‏اند …

دستور سخن و دبستان فارسی میرزا حبیب اصفهانی(به قلم علی اکبر دهخدا)

در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری نابغه ذوق و فضل و ادب مرحوم میرزا حبیب اصفهانی ظهور کرد و به تصنیف دستور فارسی برای فارسی دست یازد و الحق گویی فضیلت از همه کس ربود اگر درست دقت کنیم و انصاف بدهیم سنگ بنای طرز قواعد و دستور زبان فارسی بدست مرحوم میرزا حبیب گذارده شده و از هر جهت شایسته و دربایست است که او را یکی از نوابغ و بزرگان فضل و ادب و از خدمتگزاران حقیقی فضل و ادب بشماریم . بسی جای افسوس است که هنوز بیشتر اشخاص این مرد بزرگ را نمی شناسند و اصلاً اسم او را نشنیده و از خدمات برجسته او آگاهی ندارد آنان هم که او را می شناسند تاکنون در حق شناسی و تعظیم و تجلیل او کوتاهی ورزیده اند . بر ذمه ماست که از این مرد بزرگ که خداوند ذوق و ابتکار بوده و عمر خود را در خدمت به زبان و ترویج ادبیات فارسی صرف کرده و تا آنجا که ما اطلاع داریم پیوسته در زیر شکنجه و دانشمندآزاری روزگار سفله نواز بسر برده است در این محضر شریف و این انجمن بزرگ که از حامیان علم و ادب تشکیل یلفته است قدردانی و سپاسگذاری کنیم . روان اینگونه رادمردان شاد و تربتشان به رحمت الهی سیراب باد .

نخستین کسی که کلمه ‹ دستور › را برای نام کتاب قواعد زبان پارسی اختیار کرده و قواعد فارسی را از عربی جدا ساخته و از دایره ترجمه و تقلید عرب قدم بیرون نهاده و بالجمله برای زبان فارسی مستقلاً تا آنجا که می توانسته اصول و قواعدی مرتب نموده میرزا حبیب بنی است .

در دیباچه کتاب دستور فارسی که بنام دبستان پارسی نامیده است می نویسد :‹ من بنده شرمنده حبیب اصفهانی پس از نوشتن کتاب دستور سخن و چاپ کردن آن به اهتمام بندگان جناب مستطاب اجلّ اکرم حسنعلی خان امیر نظام مدّظله العالی چون دیدم که نسخه آن در کار انجام پذیرفتن است و به نظر پاره ای نسخه آن قدری مطوّل می نماید خواستم تا جزو قواعد پارسی آن را با همان زبان باز کتابچه ای سازم که پارسی زبانان عموماً از آن بهره اندوزند و کودکان کتاب و دبستان از آن دستور زبان خویش آموزند . در عبارت قدری از نسخه پیش مختصرتر ولی در معنی بسیار مکمل تر نوشتم و جزو عربی آن را طرح کردم و این محصول چندین ساله تعلیم خود را مسمی باسم دبستان پارسی گردانیدم ›.

حکایاتی از میرزا حبیب دستان بنی :

‹ یکی نیمه شب در خانه ای بزد . صاحبخانه سر از دریچه بیرون کرد که کیست ؟گفت من فلان ، پسر فلان ، داماد فلان هستم . جایی می خواستم شب را بگذرانم . صاحب خانه دریچه را بست و گفت این همه فلان در خانه من نمی گنجند .

‹ از جایی نقل شده است ›:

‹ پس فردا در دکان پنبه فروشی نشسته بودیم . میل انگور داشتیم . هر چند تردد کردیم که کفش بانی پیدا شود که کفش ما را قلعی کند آن چنان سرکه دوزی نیافتیم که نعل تواند کرد . آخر این راه را پیاده خواب کردیم به جهت آن کیفیت ما را معجون نکرده بودند و تخم های خربوزه بیرون آمد و نتوانستیم آن اسب را سواری کرد ، به جهت آن که آدمی هر چند گرسنه شود جامه کوتاه نمی تواند پوشید . با وجود اینکه نبیره دختر عموی پسر بی بی کوچک و بی بی بزرگ که برادرزاده استاد حاجی محلفه باف باشند . گفتیم ای برادر اسب مردم را بی سجاف مداون و … ›

‹ حکایت نحوی با کفشگر ›:

نحوی به در دکان کفشگری رفت و گفت ابیت اللعن و القن باباک رحم الله اتک و اباک اینک تحیت عرب پیش از اسلام و لیکن به آیین امروزه علیک افضل البرکات و اسلام چه تویی شایسته به این عزت و اکرام بدان که من قاری قرآنم و مفسر آن . در مقامات تحریری و دره نادری و کشاف زمخشری و امثال میدانی ، تتبع و تفحص کامل دارم و لغات عربیه را از کتب و مصنفات سیبویه نفطویه و خالویه و قاسم بن کمیل و نصر بن شمیل فرا گرفته ام ( و به همین ترتیب ) مقداری دیگر مطلب به زبان نحوی می نویسد تا این که ) چون نحوی سخن بدینجا رسانید کفشگر را دیگر حوصله شنیدن نماند و طاقتش طاق گردید ، از جای برخاست و با شدت تمام بدین سوی و آن سوی روان ، دندان به دندان فشرد و آوازش در گلوگره می شد . از دکان برون جست و گریبان نحوی بگرفت . پس کفشگر روی به نحوی آورد که ای آخوند ملازرمدی ! ای نستعلیق گوی مزخزف باف ! ای قلنبه خان جفجاف ! ای کلپتره گوی قلنبوس ! ای تلخ ایلدوس ! ای یابوی مندبور ! ای مرده خور لنده هور ! ای گوساله گاو نا تراشیده ! ای نره خر ناخراشیده ! ای نخاله نمالیده ! ای گورستان گرد حلواخور ای هرزه گوی هرزه چانه ! ای کرم آبدست خانه ! ای قنبرک کنج مدرسه ! ای شپشوی پرتزویر و شیطنت ! ای مفتخور غول دبنگ ! ای دنکال الدنگ ! ای دبنگ دبنگوز ! ای غوز بالاغوز ! ای نره خر جوز علی ! ای آروغ برملا ! ای دبنگوز مغربی … (دنباله دارد ).

نمونه ی از اشعار میرزاحبیب دستان بنی:

دیشـب به رقـص برخـاست آن فـتنه نشسته

 یک دل درسـت نگذاشـت با طـره شـکـسته

دامن کشان همـی کوفت پایی و دستی افشاند

زانسان که عقل و دین را شد دست و پای بسته

در بــزم می پـرسـتـان می داد نـقـل مستان

چشـمـش به عـشوه بادام لعلش به خنده پسته

آثارمیرزاحبیب دستان بنی:

-تالیفات

۱- دستور سخن

۲-دبستان سخن خلاصه دستور سخن

۳-عجایب و غرایب ملل

۴-تذکره خط و خطاطان به ترکی

۵- خط و خطا طان به فارسی

۶-دیوان شعر

۷- مجموعه ایر نامه

۸- بوستان قرآن

ترجمه

۱- ترجمه حاجی بابا اصفهانی اثر جیمز موریه در قالب قصه و داستان

۲- ترجمه ژیل بلاس مولیر

۳- ترجمه نمایشنامه مردم گریز

حاشیه نویسی و تشریح

۱- مفتاح الفلاح

۲-دیوان البسه(نظام الدین محمود قاری یزدی)

۳-دیوان اطغمه و اشربه