تداوم خشکسالی در بیشتر نقاط کشور، بحران را در حوزه آب ملموس‌تر می‌کند، بسیاری از کشورهایی که آب کافی یا زمین مرغوب برای کشاورزی ندارند، به این نتیجه رسیده‌اند که تولید محصول در سرزمینشان صرفه اقتصادی نداشته و به همین دلیل موضوع «آب مجازی» در این کشورها به صوت ویژه در دستور کار قرار گرفته است.
راهکارهایی برای کنترل مصرف منابع آبی و حل بحران آب یا به تعبیر برخی کارشناسان ورشکستگی آبی کشور مطرح می‌شود. یکی از آن‌ها «آب مجازی» یا «آب پنهان» است.
آب مجازی، به آبی گفته می‌شود که در روند تولید فرایند کالاها و محصولات به کار برده شود اما به دلیل اینکه این آب استفاده‌شده، در محصول نهایی دیده نمی‌شود، به آن مجازی یا آب پنهانی می‌گویند.
به طور کلی منظور از آب مجازی مجموع آب مصرف شده برای تولید معینی از محصول یا مجموع آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول با توجه به شرایط اقلیمی، زمانی و مکانی است.
اهمیت استفاده از آب مجازی
روح‌الله فتاحی، دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایسنا در خصوص اهمیت استفاده از آب مجازی، اظهار کرد: لازم است برای تولید محصولاتی که نیازمند آب بیشتر هستند در تمامی مراحل تولید، ردپای آب (میزان آب مصرف شده) برای آن‌ها در نظر گرفته شود.
فتاحی گفت: آب‌هایی که در مراحل تولید محصول استفاده می‌شوند در سه گروه آب سبز ( آب باران)، آبی (زیرزمینی و رودخانه‌ها) و خاکستری (آب پساب) قرار می‌گیرند.
وی بیان کرد: می‌توان بخش قابل توجهی از نیاز آبی محصولات کشاورزی که با آب باران کشت می‌شوند را بدون هزینه، صرفا از طریق رطوبت موجود در خاک و آب ناشی از بارندگی که در خاک ذخیره شده تامین و کمتر به سراغ آب‌های زیرزمینی (آبی) پیش رفت، گرچه در برخی مناطق می‌توان از آب پساب نیز استفاده کرد.
دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد گفت: باید اطلاعاتی از وضعیت منابع آبی در دسترس باشد تا بتوان به سمت استفاده از روش‌هایی برای کاهش سرانه آب مصرفی حرکت کرد.
وی ادامه داد: لازم است در نقاط مختلف کشور یا دنیا مقدار آب مجازی برای تولید هر محصول محاسبه شده و مشخص شود محصولی که برای تولید، نیازمند آب مجازی کمتری بوده در چه ناحیه‌ای کشت شود.
چرا آب مجازی؟
فتاحی با بیان اینکه در ایران میزان آب مصرفی برای کشت گندم نسبت به سایر نقاط دنیا بیشتر است، تصریح کرد: به دلیل محدود بودن منابع آبی در کشور و بالا بودن نیازآبی برخی محصولات، باید به سمت وارد کردن این گونه محصولات پیش رویم، چرا که وارد کردن محصول موجب صرفه‌جویی در مصارف آب خواهد شد.
وی افزود: طبق آمارها سرانه مورد نیاز آب مصرفی هر فرد، در کشورهایی همچون چین حدود دو هزار لیتر در روز، ترکیه حدود چهار و ۴۰۰ لیتر در روز و در ایران حدود چهار هزار و ۴۵۰ لیتر در روز است و براساس این شاخص و مقایسه با وضعیت منابع آبی در نقاط مختلف، باید برای مدیریت منابع آبی تصمیم گرفت تا بتوان با مقدار آبی که در اختیار بوده آبرانه یا آب مورد نیاز مجازی هر فرد را تامین کرد.
دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد در خصوص صادرات و واردات آب مجازی، تصریح کرد: اگر محصولاتی که برای تولید در داخل کشور نیاز به مصرف بالای آب دارند، وارد شده و محصولاتی که برای تولید نیاز به آب کمتری دارد، در داخل کشور تولید و صادر کنیم، در این صورت عملا بیلان آب مجازی برای کشور اصلاح خواهد شد.
وی گفت: کشور در منطقه کم آب قرار گرفته و باید رویکرد برنامه‌ریزی بر این اساس قرار گیرد که صادرات آب مجازی کمتر از واردات آن باشد.
آب مجازی؛ واردات یا صادرات؟
فتاحی اضافه کرد: بایستی الگوی کشت به سمتی هدایت شود که محصولات با نیاز آبی کم تولید و آن‌ها را صادر کرد و محصولاتی که نیاز به آب بیشتری دارند را وارد کنیم تا از این طریق بتوان با شرایط کم آبی سازگار شد.
وی بیان کرد: بیلان کشورهای توسعه یافته در صادرات و واردات، بهتر از کشورهای در حال توسعه است، به طوری که آمریکا رتبه اول واردات آب مجازی را داراست و در کانادا صادرات آب مجازی حدود ۹۵ میلیارد متر مکعب و در روسیه ۴۸ میلیارد مترمکعب است، این امر نشان می‌دهد در کشورهای توسعه یافته واردات آب مجازی بیشتر از صادرات است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد تصریح کرد: کاربرد آب مجازی در برنامه‌ریزی‌ها و عمدتا در تعیین الگوی کشت، تعیین مزیت‌های تولید محصولات مختلف و صادرات و واردات کالا بوده که از دیدگاه آب مجازی، نگاه مزیت‌سنجی یا برتری‌سنجی برای تولید این محصولات مورد نیاز است.
وی گفت: آب مجازی به عنوان یک شاخص برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در مدیریت منابع آب، مدیریت تولید و تجارت کالا است که خوشبختانه نزدیک به یک دهه است که در کشور به این امر به طور جدی پرداخته شده، گرچه در برنامه‌ریزی‌ها جایگاه خود را پیدا نکرده است، چرا که تصمیم گیران اجرایی بخش‌های مختلف، دغدغه لازم را برای برنامه‌ریزی در مدیریت منابع آب نداشته و پارامترهای دیگری را مورد توجه قرار می‌دهند.
فتاحی تاکید کرد: متاسفانه در چهارمحال و بختیاری پیاده کردن سیاست‌های توسعه و ترویج الگوی کشت مغفول مانده و تاکنون کار چندان برجسته‌ای انجام نشده است، پاشنه آشیل مدیریت منابع آب برای اصلاح الگوی کشت در نقاط مختلف استان تغییر این نگاه خواهد بود.
وی بیان کرد: اگر مفهوم بسیار کاربردی و راهگشایی را برای آب مجازی در تصمیم‌گیری لحاظ کنیم باید روی محصولات مختلف علاوه بر برچسبی که برای انرژی درج می‌شود برچسب آب مصرفی هم لحاظ شود، برای کاهش مقدار آبرانه یا مجموع آب مصرفی مردم برنامه‌ریزی صورت گیرد و محصولاتی که مصرف کننده زیاد آب هستند را وارد کرده و از محصولاتی که در فرایند بازیافت، نیاز به مصرف آب کم داشته باشند، استفاده شود.
آب مجازی در تقابل با آب‌های زیرزمینی
دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد در ادامه با اشاره به ضرورت بهره‌وری بیشتر آب سبز با هدف کاهش مصرف آب زیرزمینی، تصریح کرد: برای نقاط مختلف دنیا و کشورهایی که الگوی کشت محصولات را به سمت استفاده از آب زیرزمینی پیش می‌برند، فرصت مناسبی است تا بتوانند برای تولید محصول با آب بارندگی که در خاک ذخیره و توسط گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرد بیشترین بهره‌برداری را داشته باشند.
وی با اشاره به لزوم ترسیم نقشه مزیت نسبی محصولات کشاورزی، بیان کرد: دو نظریه در این خصوص وجود دارد، نظریه اول بیان می‌کند تجارت آب مجازی می‌تواند جایگزین مناسبی به جای انتقال آب بین حوضه‌ای در برخی کشورها باشد، براساس این نظریه می‌توان به جای سرمایه‌گذاری سنگین و انتقال فیزیکی آب، آن را به صورت مجازی وارد یا صادر کرد.
فتاحی ادامه داد: نظریه دوم به این معناست که اگر در ایران محصولات پرآب تولید نشود در واقع به دلیل وابسته کردن خود به دیگر کشورها، خودکفایی معنا ندارد و گاها ممکن است برای رسیدن به خودکفایی نسبی و سرمایه‌گذاری در راستای تامین امنیت غذایی با هزینه‌های گزاف سیاسی و اقتصادی مواجه شویم.
وی بیان کرد: علاوه بر استفاده از فرصت‌ها و صادرات و واردات بین‌المللی آب، باید با ترسیم نقشه مزیت نسبی در داخل کشور، مناطقی که امکان کشت محصولات با آب کمتر را دارند در اولویت قرار گرفته و به جای انتقال آب بین حوضه‌ای الگوی کشت را براساس مفهوم آب مجازی و صادرات و واردات آن، مبنای تصمیم گیری برای تخصیص منابع آب قرار داد. این عضو هیأت علمی دانشگاه خاطرنشان کرد: شورای جهانی آب در سال ۲۰۰۴ میلادی به کشورهای جهان توصیه کرده دولت‌ها و سازمان‌هی بین‌المللی باید، آب مجازی را به عنوان ابزاری برای تحلیل سیاست‌های کشاورزی و مدیریت منابع آب در سطح ملی و منطقه‌ای به کار ببرند.
منبع : ایسنا
یک دیدگاه ارسال کنید